Tussen plannen en vergunnen: het omgevingsbesluit als hybride omgevingsinstrument in 2023?

Iedereen kan het erover eens zijn dat plannings– en vergunningsprocedures steeds complexer worden. Dit leidt vaak tot lange procedures en (veelal) juridische geschillen voor de administratieve rechtbanken, die innovatieve initiatieven en dus ook de burger niet ten goede komen. Het omgevingsrecht snakt naar eenvoudige, flexibele instrumenten die een project op een juridisch robuuste wijze en binnen een redelijke termijn kunnen vergunnen.

Vlaams minister van Omgeving Zuhal Demir zal in de loop van 2023 pogen hieraan een mouw te passen door de introductie van het “omgevingsbesluit”. Dit nieuwe omgevingsinstrument is bedoeld om gelijktijdig een beslissing te kunnen nemen over zowel de herbestemming en de wijziging van voorschriften als een vergunning.

Het idee van het omgevingsbesluit vloeit voort uit de vaststelling dat succesvolle projecten vaak het gevolg zijn van een intensieve procesregie en ruimtelijke procesvoering, waarbij alle stakeholders zich voldoende gehoord voelen. Een succesrecept bleek de aanstelling van een intendant in het kader van de realisatie van de Oosterweelverbinding. De focus ligt vandaag echter nog steeds te zeer op procedurele aspecten en te weinig op het vormgeven van de fysieke leefomgeving.

Het omgevingsbesluit heeft daarom de realisatie van een bepaald initiatief voor ogen. Dit initiatief kan net zo goed een concrete visie op een bepaald gebied zijn als een specifiek project of zelfs de oplossing voor een bepaald probleem. Het planningsinstrument is niet langer het einddoel of het eindproduct van de procedure. Het overleg– en onderzoeksproces zou in één beweging de werkbaarheid, de effectenbeoordeling, de (budgettaire) haalbaarheid en gedragenheid door de burgers en de andere overheden moeten beslaan. De bedoeling zou zijn om al deze aspecten geïntegreerd te evalueren en zo te evolueren van een globaal idee naar een concrete realisatie van het initiatief. Het betreft dus een geïntegreerde en getrechterde procesvoering op maat van het initiatief.

Bijzonder aan het concept van het omgevingsbesluit is dat op elk moment (gelijktijdig) een beslissing kan worden genomen over de noodzakelijke uitvoeringsinstrumenten, zoals een ruimtelijk plan, een verordening of een omgevingsvergunning maar ook bv. een convenant. De geïntegreerde en getrechterde procedure van het omgevingsbesluit vervangt als het ware de afzonderlijke procedures van deze uitvoeringsinstrumenten en gaat in dat opzicht een stap verder dan het decreet complexe projecten. Eén openbaar onderzoek, waarbij de volledige invulling in haar geheel gepresenteerd wordt aan het publiek, zal meer transparantie bieden aan de burger en tot robuustere beslissingen leiden.

Over de concrete uitwerking van het instrument werd door de Vlaamse Regering in 2022 gecommuniceerd in de “Conceptnota omgevingsbesluit”. Opmerkelijk is dat de procedure zowel zal kunnen worden opgestart door een overheid als door een private initiatiefnemer via een voorafgaande projectvergadering. Het realisatiegericht karakter moet zowel de bouwshift als investeringen in het kader van het algemeen belang versneld faciliteren.

Weliswaar wordt het omgevingsbesluit in eerste instantie als proefregelgeving ontworpen, die na enkele jaren zal moeten worden geëvalueerd. Het omgevingsbesluit zal in eerste instantie dan ook voorbehouden blijven voor een limitatieve lijst van type dossiers, met name voor projecten die vandaag behandeld worden via een planologisch attest, afwijkingen op voorschriften voor stedelijke projecten en de ruime restcategorie “handelingen van algemeen belang”. Hoewel een test-periode vanuit beleidsstandpunt begrijpelijk is, lijkt het ons weliswaar een gemiste kans te zijn: er zijn momenteel zoveel waardevolle ruimtelijke projecten die nood hebben aan een boost en een effectieve uitwerking op korte termijn. Denk daarbij onder meer aan uitdagingen zoals klimaatadaptatie en de bouwshift. Deze zijn niet gebaat met lange en complexe procedures. Een relatief korte evaluatieperiode geniet daarom de voorkeur.

Het concept en de verdere decretale uitwerking van het omgevingsbesluit gebeurt in overleg met de verschillende stakeholders, beleidsdomeinen, provincies en de lokale besturen. Op basis van de principes vervat in de conceptnota zal de Vlaamse minister van Justitie en Handhaving, Omgeving, Energie en Toerisme Zuhal Demir een voorontwerp van decreet voorleggen aan de Vlaamse Regering. Wordt ongetwijfeld vervolgd.

Opgesteld op 23 december 2022 door Bob Martens, Birgit Creemers en Cédric Martens, advocaten bij DLA Piper.